Mùa hè – mùa viêm não, viêm màng não

Viêm não và viêm màng não là bệnh lý rất nặng, tỉ lệ tử vong và di chứng rất cao nếu không được phát hiện sớm và điều trị kịp thời.

1. Nguyên nhân

* Viêm màng não thường do vi khuẩn là phế cầu, Hemophylus Influenzae (Hib) và não mô cầu, ngoài ra còn có tụ cầu, liên cầu, E.coli...

Khi đó, màng ngoài của não sẽ bị vi khuẩn tấn công, tỉ lệ tử vong khi mắc viêm màng não lên tới 50% nếu không được phát hiện sớm và điều trị kịp thời. Trường hợp được chẩn đoán sớm trong 24 - 48 giờ đầu, tỉ lệ tử vong còn 8-15%. 

Tuy nhiên tỉ lệ để lại di chứng về thần kinh, vận động khá lớn, chiếm 10-20%. Tuổi càng nhỏ, tiên lượng càng xấu.

* Viêm não thường do virus (chiếm 60%), phổ biến nhất là virus viêm não Nhật Bản, Herpes, virus EV gây bệnh tay chân miệng... Tác nhân gây bệnh thường tấn công trực diện vào nhu mô não, tỉ lệ tử vong lên tới 15 % và 45% để lại các di chứng về thần kinh, vận động.

Trẻ cũng có thể mắc viêm não thứ phát sau khi mắc các bệnh như cúm, sởi, thuỷ đậu quai bị... do virus biến thể, gây viêm não, thường sau 1-2 tuần.

Cả viêm não và viêm màng não đều mắc quanh năm, tuy nhiên bệnh hay xảy ra vào mùa hè, mùa nắng nóng, đặc biệt từ tháng 5 - 8.

2. Dấu hiệu sớm gia đình cần chú ý

* Giai đoạn sớm viêm não: nếu trẻ sốt cao uống hạ sốt không đỡ, trẻ kèm thêm đau đầu, mệt, buồn nôn và nôn, kích thích, thay đổi ý thức nhẹ cần đưa vào viện ngay. Với viêm não do virus tay chân miệng, trẻ có thể xuất hiện các bọng nước ở lòng bàn tay, lòng bàn chân hay các chấm hoại tử.

Với viêm màng não, ngoài sốt cao, trẻ có thể cứng cổ (cứng gáy), nếu còn thóp có thể thấy thóp phồng căng, tiêu chảy,…

* Ở giai đoạn muộn: viêm não và viêm màng não đều có các triệu chứng thần kinh giống nhau như lờ đờ, kích thích vật vã, co giật, hôn mê...

Cần lưu ý, cha mẹ không nên cố giữ trẻ ở nhà điều trị dẫn đến hôn mê, co giật mới đưa đến viện, lúc đó đã ở giai đoạn muộn, dễ để lại di chứng nặng nề.

Đến nay điều trị viêm não khó khăn, do chủ yếu điều trị triệu chứng, bệnh nhân đến muộn thường bị phù não nặng.

Các bệnh viêm não, màng não thường không có dấu hiệu điển hình ở giai đoạn sớm, với các biểu hiện lâm sàng giống các bệnh đường hô hấp khác như sốt, đau đầu, buồn nôn.

Tuy nhiên cũng có trẻ cũng không có những triệu chứng này, đặc biệt ở nhóm trẻ sơ sinh, ban đầu trẻ có thể chỉ quấy khóc, rên rỉ, hay nhìn ngược, hay trớ, chán ăn... Do đó việc phát hiện viêm não, viêm màng não ở trẻ nhỏ rất khó khăn. 

Vì vậy, khi nhập viện, bác sĩ cần theo dõi bệnh nhân rất kĩ, khám trực tiếp xem trẻ có bị cứng cổ, cứng gáy, cứng cơ, thóp phồng, hội chứng não – màng não,.... để quyết định chọc dịch não tủy, đây là cách chính xác nhất để chẩn đoán viêm não, viêm màng não.

Nhiều cha mẹ lo lắng chọc dịch não tủy sẽ ảnh hưởng đến con, tuy nhiên bác sĩ sẽ chọc ở khe đốt sống thắt lưng lấy dịch não tủy, đây là phương pháp đơn giản, hầu như không có biến chứng.

Thực tế có nhiều ca bệnh chỉ theo dõi viêm phổi, nhiễm khuẩn huyết với các triệu chứng như sốt thông thường nhưng khi chọc dịch não tủy, kết quả lại khẳng định viêm não.

4. Cách phòng ngừa

- Hãy đưa trẻ đến cơ sở y tế khi có các dấu hiệu sớm như đã trình bày ở trên.

- Hầu hết những trẻ mắc viêm não, viêm màng não từ các căn nguyên đã có vắc xin chưa được tiêm phòng hoặc tiêm phòng không đầy đủ.

- Riêng viêm não do virus tay chân miệng (đứng thứ 3 sau viêm não Nhật Bản, Herpes), dù chưa có vắc xin phòng bệnh nhưng vẫn có thể phòng ngừa nhờ vệ sinh cá nhân, vệ sinh cộng đồng do nguyên nhân gây bệnh liên quan trực tiếp đến đường phân, miệng.

- Theo đó, cha mẹ cần rửa tay sạch sẽ khi chăm sóc trẻ, thực hiện vệ sinh ăn uống, ăn chín, uống sôi, rửa tay trước khi ăn, các chất xuất tiết của trẻ phải được thu gom...

- Việc tiêm vắc xin để ngừa bệnh khá hiệu quả. Tuy nhiên 1 vắc xin chỉ phòng được 1 bệnh viêm não hoặc màng não.

- Hiện nay ở Việt Nam đã có vắc xin ngừa viêm não Nhật Bản, viêm màng não mủ do HIB, vắc xin viêm màng não do mô cầu type A, C, vắc xin ngừa phế cầu...

- Riêng vắc xin viêm não Nhật Bản cần tiêm đủ 3 mũi lúc trẻ 1 tuổi, mũi 2 sau mũi 1 từ 7-14 ngày, mũi 3 cách mũi 2 một năm, sau đó cứ 3-4 năm tiêm nhắc lại đều đặn cho đến khi trẻ 15 tuổi.

- Ngoài ra để tránh viêm não thứ phát, các bậc cha mẹ cũng nên cho con tiêm phòng đầy đủ các bệnh sởi, quai bị, thủy đậu, cúm...

- Tránh để muỗi đốt cho trẻ ngủ trong màn, diệt muỗi, diệt loăng quăng, bọ gậy.

ThS BSCKII. Trần Quốc Khánh - PGĐ Bệnh viện